Giyohvandlikning oldini olish hamda uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashishning huquqiy asoslari
Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarining noqonuniy muomalasi hamda uyushgan jinoyatchilik jamiyat xavfsizligi, fuqarolarning hayoti va sog’lig’iga jiddiy tahdid soluvchi ijtimoiy xavfli hodisalardan hisoblanadi. Ushbu jinoyatlar davlatning huquqiy tartibotiga, iqtisodiy barqarorligiga va milliy xavfsizligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq, giyohvandlik vositalarining noqonuniy aylanishi jinoyat hisoblanib, ushbu sohada sodir etiladigan huquqbuzarliklar uchun qat’iy javobgarlik belgilangan. O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida giyohvandlik bilan bog’liq jinoyatlar, jumladan, giyohvandlik vositalarini tayyorlash, saqlash, tashish, o’tkazish va ularni tarqatish bilan shug’ullanuvchi uyushgan jinoiy guruhlar faoliyati uchun og’ir jazo choralarining nazarda tutilishi bunga yaqqol misol bo’la oladi.
Giyohvandlikning oldini olish borasida davlat tomonidan profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, aholining huquqiy ongini oshirish, yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish, giyohvandlik vositalarining huquqiy va ijtimoiy oqibatlari to’g’risida tushuntirish ishlarini olib borish ushbu yo’nalishdagi muhim vazifalardan hisoblanadi.
Profilaktika tadbirlarining samarali tashkil etilishi jinoyat sodir etilishining oldini olishga xizmat qiladi.
Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashishda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning muvofiqlashtirilgan faoliyati alohida ahamiyatga ega. Tezkor-qidiruv tadbirlarini o’z vaqtida va qonuniy asosda amalga oshirish, jinoyatlarni fosh etish hamda aybdor shaxslarni muqarrar javobgarlikka tortish orqali jinoiy guruhlar faoliyatiga barham beriladi. Shu bilan birga, xalqaro hamkorlikni rivojlantirish transmilliy giyohvandlik jinoyatlariga qarshi kurashishda muhim omil hisoblanadi.
Giyohvandlik bilan bog’liq jinoyatlarning oldini olishda profilaktik choralar muhim ahamiyat kasb etadi. Profilaktika, avvalo, aholining huquqiy ongini oshirish, yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish hamda giyohvandlik vositalarining salbiy oqibatlari to’g’risida muntazam tushuntirish ishlarini olib borishni nazarda tutadi. Ushbu jarayonda ta’lim muassasalari, mahalla institutlari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar va jamoat tashkilotlarining o’zaro hamkorligi alohida ahamiyatga ega.
Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashishda esa davlat organlari faoliyatining muvofiqlashtirilgan holda olib borilishi zarur. Chunki giyohvandlik bilan shug’ullanuvchi uyushgan jinoiy guruhlar ko’pincha transmilliy xarakterga ega bo’lib, ularning faoliyati murakkab va yashirin shakllarda amalga oshiriladi. Shu sababli tezkor-qidiruv faoliyati, moliyaviy monitoring, axborot almashinuvi va xalqaro hamkorlik mexanizmlaridan samarali foydalanish muhim hisoblanadi.
Sud amaliyotida giyohvandlik bilan bog’liq jinoyatlarni ko’rib chiqishda adolat, qonuniylik va individual yondashuv tamoyillariga qat’iy rioya etilishi talab etiladi. Jinoyat sodir etgan shaxsning aybi, harakatining ijtimoiy xavflilik darajasi, yetkazilgan zarar miqdori hamda jinoyatning uyushgan shaklda sodir etilganligi holatlari sud tomonidan chuqur tahlil qilinishi lozim. Ayniqsa, voyaga yetmaganlarni giyohvandlikka jalb qilish yoki jinoyatni takroran sodir etish holatlari og’irlashtiruvchi omil sifatida baholanadi.
Giyohvandlikning oldini olish va uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib, bu borada kompleks va tizimli yondashuv talab etiladi. Huquqiy mexanizmlarni takomillashtirish, sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatining samaradorligini oshirish, shuningdek, jamiyatning barcha qatlamlarini ushbu jarayonga faol jalb etish orqali mazkur salbiy illatga qarshi kurashda ijobiy natijalarga erishish mumkin.
Bugungi globallashuv sharoitida giyohvandlik vositalarining noqonuniy aylanishi ko’pincha bir davlat hududi bilan cheklanib qolmay, bir necha mamlakatlar manfaatlariga daxldor bo’lgan uyushgan jinoyatchilik shaklida namoyon bo’lmoqda. Shu bois mazkur jinoyatlarga qarshi kurashishda xalqaro huquq normalari va davlatlararo hamkorlik mexanizmlaridan samarali foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Xususan, xalqaro konvensiyalar, ikki va ko’p tomonlama shartnomalar asosida axborot almashish, jinoyatchilarni ekstradisiya qilish hamda qo’shma tezkor tadbirlarni amalga oshirish giyohvandlik bilan bog’liq jinoyatlarning oldini olishda muhim omil hisoblanadi.
Sud amaliyotida xalqaro element mavjud bo’lgan ishlarni ko’rib chiqishda milliy qonunchilik bilan bir qatorda xalqaro majburiyatlarning ustuvorligi ham inobatga olinadi. Bunda dalillarni to’plash va baholash, prosessual huquqlarni ta’minlash, shaxsning aybsizlik prezumpsiyasi hamda adolatli sudlov tamoyillariga qat’iy rioya etilishi shart. Aks holda, chiqarilgan sud qarorlari bekor qilinishi yoki yuqori instansiya tomonidan o’zgartirilishi ehtimoli yuzaga keladi.
Giyohvandlik bilan bog’liq jinoyatlar jamiyatning ma’naviy-axloqiy asoslariga, aholining sog’lig’iga hamda davlat xavfsizligiga jiddiy tahdid soladi. Ayniqsa, uyushgan jinoiy guruhlar tomonidan sodir etiladigan bunday jinoyatlar iqtisodiy barqarorlikka putur yetkazib, korrupsiya va boshqa og’ir jinoyatlarning kelib chiqishiga zamin yaratadi. Shu sababli qonunchilikda mazkur toifadagi jinoyatlar uchun qat’iy jinoiy javobgarlik belgilangan bo’lib, ularning og’ir yoki o’ta og’ir jinoyatlar sirasiga kiritilishi bejiz emas.
Sudlar tomonidan giyohvandlik jinoyatlariga huquqiy baho berishda jinoyatning maqsadi, ko’lami, sodir etilish usuli hamda jinoyatda ishtirok etgan shaxslarning roli alohida tahlil qilinadi. Uyushgan guruh tarkibida harakat qilgan shaxslar, giyohvandlik vositalarini tarqatish bilan muntazam shug’ullangan shaxslar yoki ushbu faoliyatdan daromad olishni ko’zlaganlar nisbatan og’irroq javobgarlikka tortilishi sud amaliyotida mustahkam o’rin egallagan.
Jinoyat ishlari bo’yicha
Denov tuman sudining raisi S.B.Bo’tayev
